Myślenie wizualne to proces przekształcania informacji w obrazy, diagramy i inne formy graficzne, które ułatwiają zrozumienie, zapamiętanie i późniejsze przywołanie treści. Myślimy bowiem obrazami, a nasz mózg szybciej analizuje obraz niż lity tekst, lepiej go zapamiętuje i łatwiej sobie przypomina związane z nim skojarzenia i treści. Wiele badań podkreśla wagę myślenia wizualnego w procesie poznawczym, w edukacji i komunikacji. Sketchnoting, czyli notatki graficzne lub notatki wizualne, to kreatywna mnemotechnika odwołująca się do myślenia wizualnego. Polega ona na tworzeniu notatek graficznych łączących w sobie zapis słowny, proste rysunki oraz elementy porządkujące i hierarchizujące treści. To nie jest Akademia Sztuk Pięknych, lecz proste rysunki, symbole, strzałki i ramki, które pomagają uchwycić sedno treści i pokazać zależności między pojęciami. Robienie notatek wizualnych nie wymaga talentu plastycznego, tylko uważnego słuchania i syntezy – to myślenie wizualne na papierze. Tak opisuje to Mike Rohde, autor The Sketchnote Handbook, twórca i popularyzator terminu sketchnotes → rohdesign.com.

W biznesie i edukacji nurt wizualnego myślenia spopularyzował Dan Roam (The Back of the Napkin → zobacz Talks at Google). Pokazał, jak proste szkice pomagają tłumaczyć złożone problemy i podejmować decyzje. Ta sama zasada działa na lekcji chemii. Rysunek pomaga „zobaczyć” to, co czasem bywa abstrakcyjne, a także zrozumieć cały proces.

DLACZEGO SKETCHNOTING DZIAŁA (szczególnie w przedmiotach ścisłych)

• Podwójne kodowanie (dual coding theory). Uczniowie przetwarzają informacje zarówno werbalnie, jak i obrazowo, a połączenie tych kanałów zwiększa efektywność zapamiętywania. To jedno z kluczowych założeń współczesnych teorii uczenia się.
• Teoria obciążenia poznawczego. Dobrze zaprojektowana notatka graficzna eliminuje „szumy informacyjne” i przedstawia samo sedno, esencję tematu, kieruje uwagę i ułatwia budowanie trwałych schematów wiedzy.
• Tworzenie notatki graficznej wymaga umiejętności analizy i syntezy treści. To mały proces badawczy: uczeń najpierw analizuje treść i wybiera to, co istotne, a potem syntetyzuje ją w jednym, czytelnym kadrze tak, by sens był widoczny na pierwszy rzut oka.
• Odręczne pisanie i rysowanie sprzyja przetwarzaniu informacji na głębokim poziomie. Działa korzystniej niż pisanie na klawiaturze. Gdy ręka pracuje, mózg aktywuje dodatkowe pętle czuciowo-ruchowe i sieci uwagi. Jak podkreśla w swoich wywiadach neurodydaktyk dr Marek Kaczmarzyk, ręka może stać się przedłużeniem mózgu i wzmacniać kodowanie oraz rozumienie treści.

JAK ZATEM Z SENSEM STOSOWAĆ SKETCHNOTING LUB JEGO ELEMENTY NA LEKCJI?
Co nauczyciel może robić w praktyce?

1. Notatki graficzne przygotowane przez nauczyciela.
   Mogą stanowić podsumowanie tematu/lekcji/zagadnienia i być przekazywane uczniom – najlepiej w formie drukowanej. Badania potwierdzają, że papier jest jednak skuteczniejszy niż wersja cyfrowa.
2. „Otwarte” arkusze do samodzielnej pracy ucznia.
   Nauczyciel przygotowuje na kartce arkusza pracy ramy (nagłówki, puste pola do uzupełnienia), a zadaniem ucznia jest na bieżąco „wyławiać” w czasie lekcji najważniejsze treści: wpisywać definicje, schematy reakcji, dodawać proste rysunki, odpowiadać na pytania kontrolne. Puste miejsca wymuszają skupienie, selekcję informacji i ich zapisanie podczas lekcji. Zobacz np. Chemia. Graficzne karty pracy dla klasy 7 i 8. Aneta Żertka.
3. Sprawdziany w tym samym układzie graficznym.
   Układ znany z arkusza pracy czy sketchnotki pojawia się na kartkówce/klasówce (puste pola na równania reakcji, strzałki mechanizmu, proste zilustrowanie zjawiska). Znana struktura pomaga w przypomnieniu treści. Liczne badania potwierdzają, że mapy myśli/ wizualne organizery sprzyjają lepszym wynikom uczniów w naukach ścisłych.
4. Mniej zapisu linearnego na tablicy szkolnej, więcej zapisu wizualnego.
   Warto starać się redukować na tablicy szkolnej zapis linearny na rzecz zapisu sketchnotingowego, który porządkuje wizualnie treści, pokazuje zależności i wizualizuje proces. Osiągamy też w ten sposób dodatkowy efekt „uboczny” – uczniowie przepisują do zeszytu taką formę zapisu, jaką widzą na tablicy – więc uczą się sketchnotingu w naturalny, nienachalny sposób.

JAKA NOTATKA GRAFICZNA JEST DOBRA?

W sketchnotingu obserwujemy różne nurty – są notatki schematyczne, symetryczne i mocno uporządkowane, są też bardziej chaotyczne, intuicyjne, odzwierciedlające flow i naturalny tok myślenia twórcy (nie zawsze czytelny dla postronnego odbiorcy). Jedne sketchnotki są czarno-białe lub monochromatyczne, oszczędne w kolorystyce, inne zaś megakolorowe. Nie zawsze to, co czytelne dla autora, jest równie czytelne dla kogoś, kto ogląda notatkę po raz pierwszy. Ucząc nauczycieli sketchnotingu, zawsze podkreślam kilka rzeczy.

• Dobra sketchnotka powinna być przede wszystkim przejrzysta. I to zarówno pod względem czytelności napisów, jak i wizualnego uporządkowania. Jeśli uczniowie zadają pytania, bo nie rozumieją zapisów z notatki graficznej, to znaczy, że trzeba ją poprawić.
• Z reguły pierwsza sketchnotka jest do wyrzucenia. Dopiero gdy jest gotowa, widzimy, co można poprawić, na co zwrócić większą uwagę, czego nie widać, co trzeba pokazać inaczej, a gdzie zabrakło nam miejsca.
• Ćwicz, rysuj, twórz, słuchaj odbiorców i wyciągaj wnioski z własnych wizualizacji. Zobaczysz, że z każdym kolejnym rysunkiem Twoja ręka będzie coraz pewniejsza, a cała notatka wizualna – lepsza i bardziej funkcjonalna.

TRZY WYMÓWKI, KTÓRE SŁYSZĘ NAJCZĘŚCIEJ

1. „Nie umiem rysować”. I nie musisz, nie jesteś Leonardem da Vinci. Wystarczy, że potrafisz narysować kreskę, koło, trójkąt, kwadrat, strzałkę. To już połowa sukcesu! Spróbuj teraz: weź cokolwiek do pisania przerysuj poniższe ikony! A potem sama/sam oceń, czy aby na pewno „nie umiesz rysować”.
   

   

   
   Gdzie szukać pomysłów? W Google’u (wpisz: How to draw a…), na Pintereście i w serwisach typu flaticon.com znajdziesz mnóstwo ikonek do przerysowania.
2. „To jest czasochłonne”. Prawda, bywa czasochłonne. Ale ile sprawia przy tym radości! A poza tym, gdy już raz narysujesz taki arkusz pracy, to możesz go używać latami, ulepszać, a nawet dzielić się nim z innymi nauczycielami.
3. „Nigdy tak nie pracowałam/nie pracowałem”. To nie powód, by nie spróbować! Pokaż swoim uczniom, że się rozwijasz, szukasz ciekawych rozwiązań, nie boisz się nowych technik – robisz to również dla nich. Na początek sugeruję prosty krok: zastosuj na lekcji jeden arkusz pracy (znaleziony w sieci) i zobacz efekt. Zbierz informacje zwrotne od uczniów i wyciągnij wnioski. Pierwszy krok jest najważniejszy!
   

   

JAK ZACZĄĆ JUTRO? Czyli zadanie wdrożeniowe dla odważnych

• Start. Na tablicy obok tematu lekcji narysuj związaną z nim prostą ikonkę (poszukaj jej wcześniej w internecie i przećwicz sobie – nie bój się nieidealnych rysunków, miej dystans, a klasa to doceni).
• Pytania w dymkach. Sformułuj jedno lub kilka pytań, na które odpowiesz w ciągu lekcji. Zadaniem uczniów jest uważnie słuchać, wyłowić odpowiedzi i zapisać je na kartce.
• Arkusz otwarty. Możesz przygotować prosty arkusz pracy – pytanie w dymku i pusta ramka na odpowiedź ucznia.
• Ikonka. Poproś uczniów, aby dorysowali obok ramki prosty rysunek związany z odpowiedzią: skojarzenie, analogię, metaforę. Mogą również przerysować Twoją ikonkę z tablicy lub coś z podręcznika.
• Domknięcie. Zadaj na koniec uczniom pytanie: „Czego się dzisiaj nauczyliście/dowiedzieliście?”.

Każda zmiana metody czy nawyku dydaktycznego wymaga od nauczyciela odrobiny odwagi – to wejście w „strefę uczenia się”, gdzie nie wszystko da się przewidzieć. Jednak właśnie tam rozwija się nowa kompetencja. Badania dotyczące neuroplastyczności dorosłych i poczucia własnej skuteczności (self-efficacy) pokazują, że małe, powtarzane mikropróby potrafią przełączać mózg na nowe ścieżki, wzmacniać wiarę we własną sprawczość, pobudzać kreatywność i chronić przed wypaleniem. Dlatego próbuj, baw się tym, rób mikropilotaże: jeden nowy arkusz na lekcji, szybka informacja zwrotna, poprawka, ponowne wdrożenie – tak powstaje trwała zmiana. Zacznij dziś i zobacz, co się wydarzy!

Gabriela Borowczyk
flipowanie.pl