Czym zatem jest i na czym polega ocenianie kształtujące

Ocenianie kształtujące to sposób pracy nauczyciela i uczniów, który polega na systematycznym pozyskiwaniu informacji o przebiegu procesu uczenia się. Dzięki niemu nauczyciel może modyfikować dalsze nauczanie i dawać uczniom informację zwrotną pomagającą im w nauce. Celem oceniania kształtującego jest pomaganie uczniom w uczeniu się, a nie realizowanie programu.

Kiedy proces uczenia się jest efektywny

Według prof. Geralda Hüthera, specjalisty w dziedzinie neurobiologii, proces uczenia się staje się efektywny wtedy, gdy to uczeń jest odpowiedzialny za naukę i ukierunkowanie swojego rozwoju. Rolą nauczyciela zaś powinno być udzielanie uczniowi wsparcia oraz monitorowanie jego postępów. Metoda OK jest jednym ze sposobów realizacji tego założenia.

Co wpływa na poprawę wyników nauczania

Prof. John Hattie, zajmujący się procesami edukacyjnymi, przeanalizował około 50 tys. badań, które objęły ponad 200 mln uczniów. Porównywał efekty różnych działań podejmowanych w nauczaniu w celu poprawy wyników i ułożył je na jednej skali, aby odpowiedzieć na pytania: Co i w jakim stopniu wpływa na uczenie się uczniów? Co ma istotny wpływ na ich osiągnięcia? Najlepsze rezultaty przynoszą: monitorowanie nauczania, eksponowanie celów lekcji i kryteriów sukcesu, przekazywanie informacji zwrotnej oraz pozytywne relacje nauczyciel‑uczeń. Te wszystkie aspekty można znaleźć w ocenianiu kształtującym. Według opisanych wyżej badań zadania domowe mają znikomy wpływ na poprawę procesu uczenia się, a głęboki sens ma skoncentrowanie wysiłków na tym, aby uczeń wynosił jak najwięcej wiedzy i umiejętności z lekcji. Prof. Hattie nazywa ten pożądany stan widocznym uczeniem się (ang. visible learning). Twierdzi, że istnieje praktyka nauczania, a nie teoria nauczania, ponieważ nie ma jednego przepisu na nauczanie i uczenie się.

Co jest podstawą OK

OK jest starannie przemyślanym systemem pedagogicznym. Wymaga zmiany organizacji procesu nauczania akceptowanej również przez uczniów. Nie polega na dodaniu kilku nowych technik do warsztatu nauczyciela, nie jest też zbiorem gadżetów pedagogicznych. Jego podstawą jest pięć filarów – strategii, które określają cel stosowania OK. Wszystkie strategie OK są ze sobą powiązane, uzupełniają się i stanowią drogowskazy do skutecznego nauczania i uczenia się.

Jakie są strategie OK

STRATEGIA 1. CELE I KRYTERIA SUKCESU

Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.

Nauczyciel stosujący pierwszą strategię OK powinien dbać o to, aby uczniowie podczas lekcji znali jej temat, cele oraz kryteria sukcesu. Czym są kryteria sukcesu? Najprościej rzecz ujmując: to, po czym można poznać, że cel lekcji został zrealizowany. Dobrą praktyką jest podanie uczniom gotowych materiałów do wklejenia do zeszytu (zawierających: temat lekcji, cele i kryteria sukcesu; przykłady: tabela 1. i tabela 2.). Ponadto nauczyciel powinien się upewnić, czy uczniowie rozumieją przedstawione cele i kryteria, a w toku lekcji powracać do nich, aby sprawdzić stopień ich realizacji. Kryteria sukcesu służą również do podsumowania lekcji, a jednocześnie stanowią wytyczne do ustalenia, jaki materiał będzie podstawą sprawdzianu. Cele i kryteria sukcesu przedstawia się z perspektywy ucznia, dlatego zawierają sformułowania typu: wyjaśnię, opiszę, wskażę.

Tabela 1. Cele lekcji oraz kryteria sukcesu sformułowane dla wybranych tematów części 1. podręcznika A. Mrzigod, J. Mrzigoda i R. Hassy To jest chemia, zakres podstawowy

Temat w podręczniku	Liczba godzin na realizację	Cele lekcji wyrażone w języku ucznia	Kryteria sukcesu wyrażone w języku ucznia
3. Budowa atomu a położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym	2	opiszesz zależności między budową elektronową atomu a położeniem pierwiastka chemicznego w układzie okresowym i jego właściwościami fizycznymi i chemicznymi	wyjaśniam, jak są uporządkowane pierwiastki chemiczne w układzie okresowym porównuję właściwości pierwiastków chemicznych należących do tej samej grupy układu okresowego porównuję właściwości pierwiastków chemicznych należących do tego samego  okresu opisuję bloki konfiguracyjne s i p zapisuję konfigurację elektronową atomu pierwiastka chemicznego na podstawie jego położenia w układzie okresowym ustalam na przykładzie fosforu i potasu położenie pierwiastka chemicznego w układzie okresowym na podstawie konfiguracji elektronowej jego atomu ustalam skrócony zapis podpowłokowej konfiguracji elektronowej na podstawie położenia pierwiastka chemicznego w układzie okresowym porównuję promienie atomowe pierwiastków chemicznych należących do tej samej grupy oraz tego samego okresu określam, jak zmienia się energia jonizacji pierwiastków chemicznych należących do tej samej grupy i tego samego okresu
18. Stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych	1	nauczysz się obliczać stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w jonach i cząsteczkach związków nieorganicznych	wyjaśniam pojęcie stopień utlenienia opisuję sposób zapisu stopni utlenienia wyjaśniam zależność stopnia utlenienia pierwiastka chemicznego od jego położenia w układzie okresowym i jego elektroujemności podaję reguły obliczania stopni utlenienia pierwiastków chemicznych w związkach chemicznych obliczam stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w związkach chemicznych obliczam stopnie utlenienia pierwiastków chemicznych w jonach prostych i złożonych podaję przykłady pierwiastków chemicznych występujących na wielu stopniach utlenienia i wyjaśniam przyczyny tego zjawiska
22. Ogniwo galwaniczne	1	poznasz zasadę działania półogniw i ogniw galwanicznych	wyjaśniam pojęcia: półogniwo, potencjał standardowy ogniwa, elektroda, katoda, anoda, ogniwo galwaniczne, klucz elektrolityczny i SEM projektuję i przeprowadzam doświadczenie Badanie działania ogniwa galwanicznego (podręcznik: doświadczenie 20., s. 184) opisuję budowę i zasadę działania ogniwa Daniella zapisuję równania reakcji utleniania-redukcji zachodzące w półogniwach i ogniwie galwanicznym Daniella opisuję szereg elektrochemiczny (napięciowy) metali i wyjaśniam pojęcie potencjału standardowego E° ustalam katodę i anodę w ogniwie Daniella zapisuję schemat ogniwa galwanicznego zgodnie z konwencją sztokholmską obliczam siłę elektromotoryczną (SEM) ogniwa galwanicznego
30. Stopień dysocjacji elektrolitycznej	1	nauczysz się stosować pojęcie stopień dysocjacji elektrolitycznej (jonowej) do ilościowego opisu zjawiska dysocjacji elektrolitycznej w roztworach elektrolitów	wyjaśniam pojęcia: stopień dysocjacji elektrolitycznej, dysocjacja elektrolityczna, mocne elektrolity i słabe elektrolity podaję wzór na obliczanie stopnia dysocjacji elektrolitycznej wymieniam i omawiam czynniki wpływające na wartość stopnia dysocjacji elektrolitycznej obliczam stopień dysocjacji elektrolitycznej, znając stężenie jonów zdysocjowanych i stężenie molowe roztworu obliczam stężenie jonów zdysocjowanych, znając stopień dysocjacji i stężenie molowe roztworu wymieniam przykłady mocnych i słabych elektrolitów i ich właściwości podaję wielkość stopnia dysocjacji dla elektrolitów dysocjujących stopniowo porównuję moc elektrolitów na podstawie wartości ich stałych dysocjacji

Tabela 2. Cele lekcji oraz kryteria sukcesu sformułowane dla wybranych tematów części 1. podręcznika M. Litwin, Sz. Styki-Wlazło i J. Szymońskiej To jest chemia, zakres rozszerzony

Temat w podręczniku	Liczba godzin na realizację	Cele lekcji wyrażone w języku ucznia	Kryteria sukcesu wyrażone w języku ucznia
1. Budowa atomu	1	wymienisz i scharakteryzujesz podstawowe cząstki wchodzące w skład atomu przedstawisz ewolucję poglądów dotyczących budowy materii	opisuję budowę atomów różnych pierwiastków chemicznych wyjaśniam pojęcia: liczba atomowa i liczba masowa opisuję położenie w atomie protonu, neutronu, elektronu wymieniam ładunki i masy protonu, neutronu, elektronu ustalam liczbę protonów, neutronów i elektronów w atomach różnych pierwiastków chemicznych, wykorzystując liczby atomową i masową omawiam historię poglądów na temat budowy materii od czasów starożytnych do XXI w.
14. Geometria cząsteczek związków chemicznych	3	zastosujesz metodę VSEPR do ustalania budowy przestrzennej drobin oraz określania kształtu cząsteczek i jonów	wyjaśniam pojęcia: atom centralny, ligand i liczba koordynacyjna wyjaśniam zależność między typem hybrydyzacji a kształtem cząsteczki ustalam kształt cząsteczki metodą VSEPR określam wpływ wolnych par elektronowych na geometrię cząsteczki określam wpływ typu hybrydyzacji na kształt cząsteczek np. tlenku węgla(IV) wyjaśniam wpływ wolnych par elektronowych na kształt cząsteczek wody i amoniaku wyjaśniam pojęcia: dipol i moment dipolowy obliczam moment dipolowy cząsteczek polarnych
27. Bilansowanie równań reakcji utleniania-redukcji	4	poznasz zasady dobierania współczynników stechiometrycznych w reakcjach utleniania-redukcji oraz reakcjach dysproporcjonowania przeanalizujesz szereg aktywności metali pod względem zmniejszania się aktywności chemicznej pierwiastków chemicznych podasz zastosowania reakcji redoks w przemyśle i niektóre reakcje utleniania-redukcji w procesach biochemicznych	określam etapy ustalania współczynników stechiometrycznych w równaniach reakcji redoks metodą bilansu elektronowego ustalam współczynniki stechiometryczne w równaniach reakcji utleniania-redukcji określam zasady bilansu jonowo-elektronowego stosowane do ustalania współczynników stechiometrycznych w reakcji utleniania-redukcji wyjaśniam pojęcie szereg aktywności metali analizuję szereg aktywności metali i przewiduję przebieg reakcji chemicznych różnych metali z wodą, kwasami i solami definiuję pojęcie reakcja dysproporcjonowania ustalam współczynniki stechiometryczne w równaniach reakcji dysproporcjonowania omawiam zastosowania reakcji redoks w przemyśle omawiam rolę reakcji utleniania-redukcji w procesach biochemicznych – fotosyntezie, oddychaniu wewnątrzkomórkowym i wybranych etapach metabolizmu człowieka

 

STRATEGIA 2. DIALOG

Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań przynoszących informacje, czy i jak uczniowie się uczą.

Lekcja, na której nauczyciel stosuje drugą strategię OK, jest dialogiem pomiędzy nauczycielem a uczniami. Nauczyciel zadaje pytania, które stymulują ciekawość uczniów oraz zachęcają ich do rozważań i poszukiwania odpowiedzi. Zalecane jest zadawanie zadań mających na celu odświeżenie wiedzy i odwołanie się do informacji, które uczniowie już posiedli. Są to pytania odwołujące się m.in. do porównań oraz wyszukiwania różnic i podobieństw. Na tym etapie można także tworzyć mapy myśli.

STRATEGIA 3. INFORMACJA ZWROTNA

Trzecia strategia to udzielanie uczniom informacji zwrotnej (IZ). Aby ocena pracy ucznia mogła być przez niego wykorzystana w procesie uczenia się, powinna mieć formę wyczerpującego komentarza. Informacja zwrotna zawiera odpowiedzi na cztery pytania:

1. Co uczeń zrobił dobrze?
2. Co należy poprawić?
3. Jak należy to poprawić?
4. Jak uczeń ma się dalej rozwijać?

Informacja zwrotna powinna się odnosić do wcześniej ustalonych kryteriów sukcesu. Wówczas daje uczniom możliwość racjonalnego kształtowania własnej strategii uczenia się oraz poczucia odpowiedzialności za swoje osiągnięcia.

STRATEGIA 4. WSPÓŁPRACA UCZNIÓW CZYLI WZAJEMNE NAUCZANIE

Sprawianie, aby uczniowie mogli wzajemnie korzystać ze swojej wiedzy i swoich umiejętności (wzajemne nauczanie).

Człowiek najlepiej uczy się w grupie – to stwierdzenie jest podstawą czwartej strategii OK. Uczniowie uczą się od siebie nawzajem, uczą się także współpracy (szczególnie podczas pracy metodą projektu), a nauczyciel daje im czas na dyskusję i wspólne ustalanie odpowiedzi. Rozmowa uczniów o tym, czego się uczą, wiąże zdobywaną wiedzę z tym, co już wiedzą i umieją, pomaga im więc lepiej zrozumieć nowe zagadnienia. W ramach czwartej strategii stosuje się ocenę koleżeńską. Na podstawie poznanych wcześniej kryteriów uczniowie przekazują sobie informacje zwrotne o wykonanej pracy.

STRATEGIA 5. ODPOWIEDZIALNOŚĆ

Wspomaganie uczniów, aby stali się autorami procesu swojego uczenia się.

Elementy piątej strategii OK to działania motywujące uczniów, m.in. budowanie zainteresowania nauczanymi zagadnieniami, wskazywanie przydatności nauczanych treści w życiu codziennym, odnoszenie poznanych treści do otaczającego świata, zapraszanie do współpracy rodziców, zachęcanie uczniów do stosowania samooceny. Może to być zadawanie pytań kluczowych, czyli takich, które w ciekawy sposób pokazują szerszy kontekst tematu (np. Jak odróżnisz wodę destylowaną od wody mineralnej? albo Kwasy - sprzymierzeńcy czy wrogowie?).

Jakie korzyści może przynieść stosowanie OK

W każdej grupie uczniów istnieją trzy światy: publiczny, którym zarządzają nauczyciele, półprywatny świat relacji rówieśniczych oraz prywatny świat umysłu ucznia. Nauczyciel nie widzi i nie jest świadom około 70% tego, co zachodzi między uczniami. Stosowanie strategii oceniania kształtującego pozwala mu zmniejszyć ten dystans dzięki: monitorowaniu efektów nauczania, poprawie relacji nauczyciel-uczeń, wzrostowi motywacji, a w konsekwencji poprawie wyników nauczania. OK zmienia relacje pomiędzy nauczycielem a uczniami; wszyscy pracują nad tym, aby nauka była bardziej skuteczna. Dzięki OK uczniowie przyjmują odpowiedzialność za swoje uczenie się; ta umiejętność będzie im potrzebna w przyszłości, ponieważ człowiek uczy się przez całe życie. W ten sposób system nauczania zbliża się do idei Alberta Einsteina, który twierdził, że: nauka w szkołach powinna być prowadzona w taki sposób, aby uczniowie uważali ją za cenny dar, a nie ciężki obowiązek.

Do stosowania oceniania kształtującego, w szczególności do udzielania uczniom informacji zwrotnej, zobowiązują nauczycieli w Polsce rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej:

– z dnia 3 sierpnia 2017 r. (poz. 1534) na temat oceniania uczniów (§ 12. Ocenianie bieżące z zajęć edukacyjnych ma na celu monitorowanie pracy ucznia oraz przekazywanie uczniowi informacji o jego osiągnięciach edukacyjnych pomagających w uczeniu się, poprzez wskazanie, co uczeń robi dobrze, co i jak wymaga poprawy oraz jak powinien dalej się uczyć);

– z dnia 16 sierpnia 2017 r. (poz.1611) w sprawie wymagań wobec szkół, wskazujące na informację zwrotną, która pomaga uczniowi uczyć się i planować swój indywidualny proces uczenia się.

Bibliografia

Hattie John, Widoczne uczenie się dla nauczycieli, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2015.

Marzano Robert J., Sztuka i teoria skutecznego nauczania, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2012.

Sterna Danuta, Ocenianie kształtujące w praktyce, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2008.

Sterna Danuta, Uczę się uczyć, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2016.

http://www.ceo.org.pl/pl/ok/news/strategie-oceniania-ksztaltujacego [dostęp 9.06.2018].

https://www.youtube.com/watch?v=OLqez3bpzW8 [dostęp 9.06.2018].

https://www.youtube.com/watch?v=tcUK2jwsES8 [dostęp 9.06.2018].